Heraldiek

 

Heraldiek, of wapenkunde, verwijst onder meer naar de gewoonte die in Europa is ontstaan in de loop van de twaalfde eeuw, om wapenuitrustingen van ridders te versieren met symbolische voorstellingen, zogenoemde emblemen waaruit later de wapens zijn ontstaan. Heraldische wapens onderscheiden zich van preheraldische versierselen doordat ze permanent en erfelijk van karakter zijn.

Onder heraldiek verstaat men ook de duiding van het geheel van conventies en regels die de samenstelling en het gebruik van de heraldische wapens regelt. Aansluitend daarop ontstond een regionaal gekleurd wapenrecht.

Tenslotte is heraldiek in de meest algemene zin de wetenschap die zich bezighoudt met de studie naar het ontstaan, de ontwikkeling, het gebruik, het recht, de reglementering en de beschrijving van wapens van personen, families en instellingen. In deze betekenis is het een hulpwetenschap van de geschiedenis.

Een kenner van heraldieke wapens noemt men een heraldicus. Het woord ‘heraldiek’ is een afleiding van het middeleeuws Latijnse heraldus (heraut).

De vroegste sporen van heraldiek, in de zin van een systematisch erfelijk gebruik van gekleurde emblemen op een schild of zegel, dateren uit het begin van de 12e eeuw, in de zogenoemde 12de-eeuwse renaissance. Eerdere periodes worden achtereenvolgens aangeduid als preheraldiek en protoheraldiek.

Om duidelijk te maken welke ridder schuil ging onder een harnas en helm of aan te geven tot welke partij men behoorde, werden middels kleuren en symbolen vanaf de vroege middeleeuwen iconografische tekens aangebracht op de schilden. Als regel gold dat een wapen duidelijk van op afstand herkenbaar moest zijn voor de heraut om de identiteit van de ridder vlug vast te stellen. Als hulpmiddel om wapens te herkennen, vervaardigde men wapenboeken. Het herkenningsteken bracht men ook aan op de paardenkleden, de banieren en de helm (helmteken). Het vlug herkennen van de rang van de ridder via een herkenbaar wapen was van belang omdat men bij gevangenneming een hoger losgeld kon eisen. Daarnaast werd het wapen ook gebruikt voor het zegelen van brieven en documenten, met behulp van een zegelring in de vorm van een lakzegel.

Zegelring                             © JohnOoms.nl

Een zegelring is een ring die aan de rugzijde voorzien is van een gravure. Deze is aangebracht in het edelmetaal van de ring of in een in de ring gezette steen. De gravure kan gebruikt worden om een afdruk te maken in zegellak, teneinde een document (of ander te verzegelen object) van een lakzegel te voorzien. Traditioneel (en functioneel) wordt de gravure in spiegelbeeld aangebracht. Het verdiept aanbrengen van een afbeelding in een edelsteen heet intaglio. Als de afbeelding niet in een steen maar in het edelmetaal wordt gezet, heet dit een gravure.

Het gebruik van die wapens was aan allerlei afspraken en gebruiken verbonden. Naast met name adellijke familiewapens, is het gebruikelijk voor Europese staten, steden, streken en gemeenten om een wapen te voeren.

wapen van Wassenaer

Sommige afbeeldingen op een wapen verwijzen naar de naam van de drager. Zo’n wapen noemt met een sprekend wapen. Zo staan op het wapen van het huis Wassenaer drie liggende wassende maantjes of wassenaars. Ook gemeenten kunnen een sprekend wapen hebben. Het wapen van de voormalige Utrechtse gemeente Zuilen toonde drie zuilen.

 

 

De boerenstand voerde in de vroege middeleeuwen geen wapen, maar gebruikte een huismerk als herkenningsteken. Dit huismerk was kenmerkend voor de boerderij en werd als brandmerk en teken op zerken gebruikt. In de late middeleeuwen gingen ook burgers en boeren wapens voeren en soms zijn de oude huismerken op de wapens afgebeeld.

In de late middeleeuwen was het gebruik van heraldische kentekens dus niet langer het exclusieve domein van de adel en de staat, ook gilden, verenigingen en burgers gingen wapens voeren. Voor abten, bisschoppen en prelaten ontstond er een toegesneden kerkelijke heraldiek met bijzondere regels en vormen. Wapens vertegenwoordigen de persoon alsof hij zelf lijfelijk aanwezig is.

Naast de adellijke wapens bestaan er ook burgerlijke wapens, die de adellijke in aantal ver overtreffen. Het was in Vlaanderen gebruikelijk dat schepenen van een schepenbank met hun familiewapen zegelden. Indien dat niet bestond, kozen zij een persoonlijk dat later vaak werd gezien en gebruikt als familiewapen door de afstammelingen. Ook de Nederlandse regenten gingen wapens voeren.

Bij de erkenning van een wapen kreeg de desbetreffende een wapenbrief mee. Dit werd tevens gebruikt om wapenbelasting te heffen.

In de 17e eeuw raakte de heraldiek in verval. Men verloor het doel van het wapenschild, de gemakkelijke herkenning van het wapen, uit het oog en leefde zich uit in ingewikkeldere vormen en stukken. Daardoor ontstonden ook wapenschilden die personen en objecten uit de natuur bevatten. Deze worden dan beschreven met de woorden “in hun natuurlijke kleur”.

In Azië, de Amerika’s en Afrika is een heel eigen heraldische traditie ontstaan die ver van de strenge geometrische wapens van de middeleeuwse ridders staat. Ook de communistische landen ontwikkelden een eigen heraldische stijl die men Socialistische heraldiek zou kunnen noemen.

In de heraldiek is een wapen of blazoen een meestal symbolische voorstelling op een (wapen)schild, eventueel uitgebreid met een of meer attributen uit de zogeheten schilddekking, zoals een helm, een kroon, een of meer schildhouders, een motto en een wapentent, wapenmantel of dekkleed. Een wapen wordt gebruikt als herkenningsteken van personen, families en organisaties. De oorsprong ligt in de middeleeuwse feodaliteit.

Met ‘wapen’ werd in het Middelnederlands de volledige uitrusting van een ridder aangeduid. In de 16e eeuw gingen de betekenissen van wapen als schild en wapen als gevechtswapen uiteenlopen. Het heraldische wapen vindt zijn oorsprong in het wapenschild.

Traditioneel werd een wapen gedragen op het schild. Het lezen van een wapen noemt men blazoeneren. Het wapenrecht regelt het voeren of gebruiken van een wapen.

Het wapen werd later uitgebreid met de helm met daarop een helmteken, en een wrong van het dekkleed. Het wapen voerde men publiek om de herkenbaarheid van de groep in een veldslag te waarborgen. Een kenner van wapens noemt men een heraldicus, niet te verwarren met heraut.

In de middeleeuwen werden de krijgers na de 11e eeuw in steeds zwaardere harnassen gehuld. De in 1066 met een open helm, zonder vizier, uitgeruste Noormannen en Angelsaksen die op het Tapijt van Bayeux zijn afgebeeld, hadden geen uniek schild nodig, omdat zij gemakkelijk herkenbaar waren. De op het tapijt afgebeelde schilden hadden wel versieringen, maar er zijn volgens de gangbare opvatting geen aanwijzingen dat deze persoonsgebonden waren.[noot 1]

Tijdens de kruistochten kwamen zware, gesloten helmen in zwang. Om in de strijd te zien wie vriend en wie vijand was, moest elke ridder zijn eigen teken op het wapenschild afbeelden. Deze tekens werden al snel een belangrijk symbool en vonden een plek op documenten, grafstenen, gevelstenen en banieren. In de eerste jaren van de 12e eeuw was zo een cultuur rond het wapen ontstaan, waarvan de regels en gebruiken in de heraldiek, de kunst van de herauten werden vastgelegd. Wapenschilden werden vaak ontworpen door herauten.

Een heraut was in de Europese middeleeuwen een in een tabberd geklede functionaris, voortgekomen uit groepen artiesten die met de ridders naar toernooien trokken. Herauten waren ongewapend en onschendbaar en genoten daarbij vrijstelling van belastingen. Gekleed in een herkenbare tabberd deden zij dienst als boodschapper van hun heer.
Herauten waren verantwoordelijk voor de organisatie van toernooien. Vanaf het begin van de 13e eeuw kondigden zij de deelnemers ervan aan en verklaarden de wapens als boodschapper en ceremoniemeester. Een belangrijk deel van dat proces was het bekendmaken van de identiteit van de deelnemers.
Deze noteerden ook alle wapens in een apart wapenboek, zoals het Wapenboek Gelre. Tijdens een oorlog moesten de herauten lijsten samenstellen van de ridders die naar het slagveld gingen, hetgeen identificatie van gesneuvelde of gevangengenomen ridders vereenvoudigde.
Claes Heynensoon, heraut Gelre en Beyeren is hier een goed voorbeeld van.
Voor gevangenen kon men zo de hoogte van het losgeld bepalen.
Oorspronkelijk hadden heren en ridders een uniek wapenschild. Toen in de late 12e eeuw het wapen steeds meer prestige had verworven, gingen zonen hun vaders wapen gebruiken, soms ongewijzigd. Zo ontstond het familiewapen.

Wapenschilden zijn echter maar kort het exclusieve domein van de ridderstand geweest; al in de 13e eeuw gingen ook anderen zoals steden, gilden en sommige belangrijke burgers een wapen gebruiken. Ook staten kregen een wapen; daarbij werd meestal gebruikgemaakt van het wapen van de vorst. De boeren hielden het eeuwenlang bij hun huismerken, maar ook in hun kringen werden familiewapens in de loop der eeuwen steeds algemener. Alleen in Engeland en Schotland is het gebruiken van een wapenschild aan strenge wettelijke regels en toestemming door de staat gebonden.

In de 12e en 13e eeuw werden wapens werkelijk gebruikt. In de late middeleeuwen waren zij belangrijk bij riddertoernooien. Toen deze niet meer werden gehouden, ontstond een “papieren heraldiek” waarin steeds ingewikkelder wapens werden gebruikt.

Publiekrechtelijke lichamen en instellingen in Nederland
In Nederland geldt dat provincies, gemeenten en andere publiekrechtelijke lichamen of instellingen die een wapen wensen, daartoe een verzoek moeten indienen bij de Koning. Als deze ermee instemt, doet hij dat bij Koninklijk Besluit. Omdat het geen algemeen verbindend voorschrift is, wordt het niet in het Staatsblad geplaatst. Een wettelijke verplichting voor zowel de aanvraag als het voeren van een wapen bestaat er niet. In de praktijk komt dit bijna niet voor. Een officieel door de Kroon verleend wapen wordt algemeen op prijs gesteld. Volgens artikel 2 van het Besluit bepalingen wapens voor provinciën, gemeenten en andere publiekrechtelijke lichamen of instellingen, is het indien een nieuwgevormd lichaam de naam ontvangt van zijn voorgangers, toegestaan het wapen van die voorganger te gebruiken.

Het wapen van de gemeente Zuidplas bestaat uit het gecarteleerde schild van de gemeente Zuidplas met in de kwartieren de wapens van de voormalige gemeenten Moordrecht, Nieuwerkerk aan den IJssel en Zevenhuizen-Moerkapelle, waarmee het wapen samengesteld is. De beschrijving luidt: “Gevierendeeld; I in zilver een leeuw van keel; II in keel een achtpuntige ster van zilver; III gedeeld van sinopel en goud; IV in sinopel een kapel van goud. Het schild gedekt met een gouden kroon van vijf bladeren en gehouden door twee aanziende leeuwen van natuurlijke kleur staande op een grasgrond van sinopel.” Op 1 januari 2010 werden de voormalige gemeenten Moordrecht, Nieuwerkerk aan den IJssel en Zevenhuizen-Moerkapelle samengevoegd tot de nieuwe gemeente Zuidplas.

Gemeente wapen
In Nederland werd de aanvraagprocedure vastgelegd met het Souverein Besluit van 24 december 1814 en de Koninklijk Besluiten van 23 april 1919 en 21 oktober 1977. In 1814 werd de Hoge Raad van Adel aangewezen als officieel adviesorgaan van de Kroon rondom de wapenverlening. Bij het vaststellen van een wapen kan het bepalend zijn welke naam de nieuwe gemeente zal gaan gebruiken. Artikel 2 van het besluit uit 1919 maakt het mogelijk het wapen over te nemen als de naam van een gemeente wordt overgenomen. Zonder het vereiste Koninklijk Besluit kan een gemeente schriftelijk een mededeling verzenden aan de Hoge Raad van Adel. Voor andere gevallen geld een andere procedur

Wil een gemeente een per Koninklijk Besluit bevestigd nieuw of gewijzigd gemeentewapen gaan voeren, moet onderstaande procedure doorlopen worden.
  • Allereerst moet de gemeenteraad daartoe een beslissing nemen. De gemeenteraad heeft die bevoegdheid volgens artikel 167 van de gemeentewet. Als er voldoende deskundigheid aanwezig is, kan men zelf een wapen ontwerpen. Het is ook mogelijk dat door een heraldicus te laten doen. Meestal neemt het college van burgemeester en wethouders daartoe het initiatief. Zij kunnen de gemeenteraad een of meerdere ontwerpen voorleggen, hoewel dat problemen kan opleveren. De Hoge Raad van Adel zal niet altijd voorkeur hebben voor het beste ontwerp.
  • Burgemeester en wethouders van de nieuwe gemeente of de rechtsvoorgangers van de stuurgroep van een oude gemeente kunnen schriftelijk advies vragen aan de Hoge Raad van Adel. Bij deze adviesaanvraag kunnen ideeën of ontwerpen meegezonden worden. Ook is het mogelijk het ontwerpen aan de Hoge Raad over te laten. De Hoge Raad zal oude wapens van betrokken gemeentes betrekken en de mogelijkheid bezien of uit elementen daarvan een nieuw wapen kan worden ontworpen. Omdat de Hoge Raad in zo’n geval een goede beeldvorming moet hebben, wenst de Hoge Raad dat ook geschiedenis en geografische kaart van de gemeente worden meegezonden. De laatste kan gebruikt worden voor het bepalen van kleuren: groen voor bosrijke gebieden, blauw voor waterrijke gebieden, een golvende dwarsbalk voor een rivier, enzovoort.
  • De Hoge Raad van Adel brengt advies uit. Zij dient hierbij de autonomie van de gemeenteraad te respecteren en de ontwerpen zuiver op de heraldische merites te beoordelen. Het komt voor dat de stuurgroep/nieuwe gemeente het niet eens zijn met het ontwerp. In zo’n situatie zal overleg plaatsvinden waarbij consensus wordt gezocht tussen beide partijen. Na overeenstemming volgt de volgende stap in de procedure.
  • De stuurgroep/nieuwe gemeente zal het wapen officieel schriftelijk moeten aanvragen bij de Koning. Bij de aanvraag hoort een eenvoudige tekening in kleur. De minister van Binnenlandse Zaken stuurt die aanvraag weer door aan de Hoge Raad van Adel, die een positief advies zal uitbrengen. Na instemming van de Kroon resulteert dat in een Koninklijk Besluit, waarvan stuurgroep/nieuwe gemeente een afschrift ontvangen.
  • Als bijlage van het Koninklijk Besluit wordt ten slotte nog een wapendiploma gemaakt, met daarop een met de hand geschilderde afbeelding van het wapen en de wapenbeschrijving.

De kosten van een wapenverlening bedragen tussen de 750 en 1000 euro. De gemiddelde doorlooptijd van de procedure varieert tussen de vier en zes maanden. Sinds 2014 kunnen voordrachten voor Koninklijke Besluiten houdende de verlening van nieuwe wapens of de bevestiging of wijziging van reeds vastgestelde wapens uitsluitend betrekking hebben op provincies, gemeenten en andere publiekrechtelijke lichamen of enkele andere instellingen.

Dorpswapen van Zevenhuizen

Dorpswapen
Anders ligt het voor dorpen en steden die onder een grotere gemeente vallen en die uit traditie een eigen wapen voeren, bestaand of speciaal hiervoor ontworpen. Deze wapens zijn door de gemeenteraad vastgesteld en zijn niet of, in het geval van opgeheven gemeenten, niet meer geregistreerd door de HRvA. Vanaf de jaren negentig van de twintigste eeuw hebben veel Nederlandse gemeenten dorpswapens vastgesteld voor de afzonderlijke kernen.

 

Familiewapen Ooms         © JohnOoms.nl

Familiewapen
Ook families, en niet alleen adellijke families, kunnen een wapen hebben. Veel families hebben vanouds een wapen zonder dat de huidige familieleden zich daarvan bewust zijn. Men kan ook zelf een wapen ontwerpen of laten ontwerpen door een heraldisch tekenaar. Het is hierbij wel aan te bevelen dat men zich in de heraldiek verdiept.
Het gebeurt wel dat een familie een wapen voert dat afkomstig is van een andere familie met (bijna) dezelfde naam. Men spreekt dan van een geassumeerd wapen. Dit wordt door heraldici niet gewaardeerd, maar het is niet verboden.

Kerkwapen
Binnen de kerk is door oorlogsvoering in het begin van de 13e eeuw een kerkelijke heraldiek ontstaan. Voor zover bekend was de bisschop van Langres, Guy de Rochefort, in 1243 de eerste die een wapen in gebruik nam. Nadat het militaire karakter van de kerk afnam, gingen geestelijken ook wapens voeren. Het pauselijk wapen is het persoonlijk wapen van de paus. Daarnaast is een wapenverlening aan kathedralen en basilieken gebruikelijk.

Verklaring onderdelen wapen.svg
Opbouw en onderdelen van een wapen
Opbouw van een wapen met schild en schilddekking: (1) Motto (2) grond (3) ordeteken (4) schildhouder (5) schild (6) helm (7) dekkleden (8) wrong (9) rangkroon (10) helmteken
Het beschrijven van wapens in een eigen taal met vastgelegde regels noemt men blazoeneren. Een wapen kan bestaan uit alleen een schild, maar veelal voegt men rondom het schild zaken toe, de zogenaamde schilddekking. Gaandeweg breidde deze schilddekking zich zodanig uit dat het wapen op het schild in de verdrukking kwam en minder leesbaar werd.

De schilddekking kan omvatten:

  • Het wapenschild is het belangrijkste deel van het wapen en het staat daarom centraal geplaatst. Op het schild staan stukken, die in een bepaald gamma van kleuren en metalen zijn neergezet.
  • Een helm rust op of overtopt het schild. De helm kan met figuren beschilderd zijn, deze heten helmfiguren.
  • De kroon wordt ook wel rangkroon genoemd en verschilt per rang binnen de adel. Bij de katholieke geestelijkheid wordt het wapen gedekt door een hoed met kwasten. De kleur van de hoed en het aantal kwasten verschilt naargelang de plaats in de kerkelijke hiërarchie. Ook burgers plaatsen een “burgerlijke” kroon op het wapenschild.
  • Schildhouders: een schild kan worden gedragen door (fabel)dieren of menselijke figuren. Deze staan aan weerszijden van het schild.
  • Een wapenspreuk of motto en een onder het wapen aangebrachte leus.
  • Een wapentent of paviljoen (een opengeslagen middeleeuwse tent, of een met hermelijn gevoerde wapenmantel die rond het wapen is geslagen).
  • Een of meer helmen kunnen op het wapenschild worden geplaatst. Alleen bij een koning is het vizier van de helm geopend.
  • Boven op de helm wordt een wrong geplaatst, een opgerolde doek gevuld met (paarden)haar of wol. De kleur is gelijk aan die van de dekkleden.
  • Dekkleden zijn ontstaan uit een kleedje dat van achteren over de helm viel ter bescherming tegen de zon. De kleden hangen in zwierige krullen omlaag, naar verluidt doordat de kleden tijdens het toernooi snel aan flarden werden gescheurd.
  • Het helmteken staat op de helm. Het is vaak een object dat overeenkomt met de stukken op het schild.
  • Onder het schild kunnen ook de ridderorden van de bezitter worden aangebracht.

In de heraldiek geldt de regel dat het wapen er natuurlijk dient uit te zien. De afmetingen van de onderdelen moeten op elkaar afgestemd zijn en de schilddragers moeten er daarom, ook al zal men nooit een leeuw met een helm op zijn kop een schild zien vasthouden, natuurlijk uitzien en ook ergens op kunnen staan. De grootte van de kroon moet ook in verhouding staan tot de grootte van het schild. Tegen enige van deze regels is in het wapen van Anhalt gezondigd.

Koninklijke wapens worden volgens bijzondere regels getekend. Zie als voorbeeld het Wapen van de Koning van Pruisen.

Zo is de officiële beschrijving van het kleine rijkswapen van het Koninkrijk der Nederlanden (artikel 1 tot en met 3 van het Besluit tot het voeren van het Koninklijk wapen):

“In azuur, bezaaid met blokjes van goud, een leeuw van goud, gekroond met een kroon van drie bladeren en twee parelpunten van hetzelfde, getongd en genageld van keel, in de rechtervoorklauw opgeheven houdende in schuinlinkse stand een zwaard van zilver met gevest van goud en in de linker- een bundel van zeven pijlen van zilver met punten van goud, de pijlen tezamen gebonden met een lint mede van goud.
Aan het in het vorige artikel omschreven wapen kunnen de navolgende uitwendige versierselen worden toegevoegd:

  • a. tot dekking van het schild de Koninklijke kroon gelijk aan die welke tot dusverre door de Koningen der Nederlanden is gevoerd;
  • b. als schildhouders twee leeuwen van goud, getongd en genageld van keel;
  • c. het devies ‘Je maintiendrai’ in Latijnse letters van goud op een lint van azuur.
Het in artikel 1 omschreven wapen, voorzien van zijn uitwendige versierselen, kan worden geplaatst op een mantel van purper, geboord van goud, gevoerd met hermelijn, opgebonden met koorden eindigende in kwasten, beide van goud, en gedekt door een baldakijn van purper, geboord van goud en dragende de Koninklijke kroon.”

      

Wapens van achtereenvolgend Koninkrijk de Nederland, Koninkrijk België en Groothertogdom Luxemburg.

Kleuren en metalen
In de heraldiek wordt van oudsher een beperkt aantal kleuren (keel (rood), sinopel (groen), azuur (blauw) en sabel (zwart)) en metalen (goud en zilver) gebruikt. Daarnaast zijn er bepaalde patronen van een kleur in combinatie met een metaal, het zogenaamde pelswerk. Andere kleuren worden vrijwel niet gebruikt. Elke kleur kan een symbolische betekenis hebben, hoewel opvattingen kunnen verschillen per tijdperk, land of persoon. Bij de omschrijving van een wapen is het gebruikelijk dat men de heraldische namen gebruikt voor deze kleuren en metalen. Als er personen, dieren of voorwerpen worden weergegeven in het schild en de kleur ervan is niet een van de heraldische kleuren, maar de waarheidsgetrouwe kleur, noemt men die “van zijn/haar natuurlijke kleur”.

groep Heraldische naam Weergave in zwart-wit Gebruikelijke naam Symbolische betekenis Voorbeeld
Officiële kleuren azuur of lazuur horizontale arcering blauw wetenschap, waarheid Heraldic Shield Azure.svg
keel verticale arcering rood moed, opoffering Heraldic Shield Gules.svg
sinopel diagonaal van linksboven naar rechtsonder groen mildheid, hoop Heraldic Shield Vert.svg
sabel effen zwart of horizontale en verticale arcering zwart gevaar, kracht Heraldic Shield Sable.svg
Niet algemeen erkend purper diagonaal van linksonder naar rechtsboven purper waardigheid Heraldic Shield Purpure.svg
oranje verticale onderbroken lijnen van afwisselend punten en strepen oranje waarheid Heraldic Shield Orange.svg
bruin verticaal en diagonaal van linksboven naar rechtsonder bruin macht Heraldic Shield Tenné.svg
Overige natuurlijke kleur de kleur die het afgebeelde stuk in werkelijkheid heeft Heraldic Shield Natural.svg
Metalen of tincturen goud of or puntjes goud of geel wijsheid, rijkdom Heraldic Shield Or.svg
zilver of argent effen wit zilver of wit trouw Heraldic Shield Argent.svg

 

Pelswerk is een patroon van een kleur op een metaal of omgekeerd.

Vair

Paalvair

Hermelijn

Tegenhermelijn

Goudhermelijn

  • Vair, met variaties als tegenvair, paalvair enz.
    • Vair zonder toevoeging duidt op een combinatie van zilver en azuur. Vair met andere kleuren wordt aangegeven met “vair van metaal en kleu>”.
  • Hermelijn (met de zwarte staartjes van een hermelijnvacht in winterkleed), met de variaties tegenhermelijn, goudhermelijn en tegengoudhermelijn.

Schildvormen
Er bestaat geen vaste regel voor schildvormen. De meeste bestaande schildvormen komen voort uit de pen van de heraldische tekenaar. Een uitzondering geldt voor een zeer klein aantal schilden waarvan een bepaalde schildvorm een vereiste is om ze naar waarheid af te beelden.

Enkele schildvormen: A: vroeggotisch, 13e en 14e eeuw B: laatgotisch, begin 15e eeuw C, D: renaissance, 15e en 16e eeuw E: empire, 18e en 19e eeuw

Het wapenschild is altijd aan mode onderhevig geweest. De oudste schilden uit de 12e en de eerste helft van de 13e eeuw zijn driehoekig van vorm. Daarna worden de driehoeken bijna gelijkzijdig en vanaf de 14e eeuw komen bovendien de halfronde schilden voor. In de bloeitijd van de heraldiek werden door ridders en strijders in de verschillende landen schilden gebruikt die, behalve aan de mode, ook aan specifieke eisen van de toenmalige oorlogsvoering aangepast waren. Het Duitse toernooischild is zo grillig gevormd omdat het zo de ridder in staat stelt om tijdens een toernooi de lans stevig vast te houden.

Vanaf de 15e eeuw verschijnen de overige schildvormen en daarmee ook de decoratieve heraldiek.

Vlakverdelingen
Een schild kan op verschillende manieren worden verdeeld. Een aantal veel voorkomende vlakverdelingen zijn in de figuur aangegeven.

1. Doorsneden (horizontaal gehalveerd)  2. Gedeeld (verticaal gehalveerd) 3. Doorsneden en halfgedeeld Gedeeld en links doorsneden 4. Gevierendeeld (in vier kwartieren) 5. Gevierendeeld (in vier kwartieren)
6. Gevierendeeld met hartschild (zie uitleg over kwartieren) 7. Geschuind diagonaal door een lijn gedeeld van de rechterbovenhoek naar de linkerbenedenhoek    8. Linksgeschuind diagonaal door een lijn gedeeld van de rechterbenedenhoek naar de linkerbovenhoek

Verder komen voor:

  • Schildhoofd en schildvoet
  • Schildhoek, schildzoom en binnenzoom

Kwartieren
Figuur 5 is verdeeld in vier kwartieren, waarvan 1, het eerste kwartier, als rechtsboven wordt aangeduid. Bij het tellen van de velden worden deze rij voor rij horizontaal doorlopen.

Indien een gevierendeeld of gekwartierd schild uit meerdere wapens is samengesteld, bepaalt de nummering ook de rangorde of belang van de verschillende families, 1 is het belangrijkst en 4 het minst. Bij kwartieren die zelf ook zijn gekwartierd, worden de vlakken binnen het kwartier aangeduid met a, b, c en d.

Een adellijke stamboom wordt een kwartierstaat genoemd, afgeleid van de vier kwartieren van een wapenschild.

Stukken
Op een schild kunnen allerhande vormen of herkenbare figuren voorkomen. Alle vormen en figuren op een wapen noemt men “stukken”. Deze zijn in twee groepen te verdelen: gewone stukken en herautstukken. Herautstukken bestaan uit geometrische figuren die het schild van rand tot rand in vakken verdelen. Gewone stukken kunnen afbeeldingen bevatten van:

  • Natuurlijke stukken
    • De mens
      • Het menselijk lichaam
      • De delen van het menselijk lichaam
    • Dieren
      • Viervoetige dieren
      • Vogels
      • Vissen en schelpen
      • Insecten en kruipdieren
    • Planten
    • Hemellichamen en natuurverschijnselen
    • Elementen en edelstenen
  • Kunstmatige stukken
    • Voorwerpen uit het dagelijks leven
      • Kledingstukken en sieraden
      • Huisraad, gereedschappen en werktuigen
    • Wapens en oorlogstuig
    • Gebouwen en bouwwerken
    • Vaartuigen en onderdelen
    • Fabelwezens
    • Huismerken
    • Andere kunstmatige voorwerpen

Ook de ridderorde van de bezitter van het wapen kan om het wapenschild worden gehangen of in het schild worden opgenomen.

 

Lijst van vaktermen in de heraldiek
Deze pagina bevat een alfabetische lijst van de belangrijkste termen uit de Heraldiek, met verklaringen:

  A · B · C · D · E · F · G · H · I · J · K · L · M · N · O · P · Q · R · S · T · U · V · W · X · Y · Z

=

Teksten en afbeeldingen zijn voornamelijk ontleend uit Wikipedia, de vrije encyclopedie.
Zoals:
Bronnen:
Links:

Rietstap, genealoog en heraldicus

Claes Heynensoon

 

Terug naar:

Geschiedenis & Genealogie

 facebook

© 9 november 2019, laatst bijgewerkt op  9 juni 2023