Het woord kalender is afgeleid van het Latijnse woord kalendae, dit was de eerste dag van de maand in de Romeinse tijdrekening.
De Romeinse kalender heeft sinds de stichting van Rome in de 8e eeuw v.Chr. in vele achtereenvolgende gedaanten tot op de huidige dag bestaan. Oorspronkelijk omvatte de Romeinse kalender 304 dagen verdeeld over tien maanden plus een niet nauwkeurig omschreven aantal (ongeveer zestig) dagen in de winter.
De voorlaatste gedaante van de Romeinse kalender was de juliaanse kalender (van -45 tot 1582); deze door Julius Caesar ingevoerde kalender die door het concilie van Nicaea werd aanvaard als officiële kalender van de kerk, was gebaseerd op een jaar van 365,25 dagen met een schrikkeldag iedere vier jaar. Het zonnejaar is echter iets korter.
Op den duur ging daardoor de Juliaanse kalender steeds meer achterlopen (er zat meer tijd in het kalenderjaar dan de zon nodig had tussen twee lentenachteveningen: zo viel de lentenachtevening rond het jaar 1500 op 11 maart). Daarom werd deze door de Rooms-Katholieke Kerk in 1582 door de gregoriaanse kalender (onze huidige kalender) vervangen. De tien dagen achterstand werden ingelopen door op donderdag 4 oktober 1582, vrijdag 15 oktober te laten volgen.
Door de verschillende politieke en godsdienstige omstandigheden in de verschillende landen van Europa werd deze kalender niet overal in Europa onmiddellijk aanvaard, in Rusland zelfs pas na de Oktoberrevolutie van 1917. In de orthodoxe kerken heeft de vervanging ook nu nog niet plaatsgevonden. Wereldwijd bestaan verschillende kalendersystemen maar de gregoriaanse kalender wordt door velen als de universele standaard gezien.
De gregoriaanse kalender, genoemd naar paus Gregorius XIII die hem in 1582 afkondigde, is in bijna alle landen van de wereld de officiële kalender. Niettemin zijn er landen die naast de gregoriaanse kalender voor religieuze doeleinden een andere kalender gebruiken.
De gregoriaanse kalender is een aanpassing van de voordien gebruikte juliaanse kalender. De aanpassing heeft betrekking op het systeem van schrikkeljaren en zorgt ervoor dat het gemiddelde kalenderjaar minder afwijkt van het gemiddelde tropische jaar.
De gregoriaanse kalender maakt net als de juliaanse kalender gebruik van de christelijke jaartelling.
De christelijke jaartelling is na de Middeleeuwen door de Europese expansie van lieverlee gemeengoed geworden in de gehele wereld, al hanteren bepaalde volkeren of religies naast de christelijke jaartelling ook nog hun eigen jaartelling.
In de geschiedschrijving wordt bij een gebeurtenis over het algemeen de datum gebruikt die in dat jaar plaats vond.
De Gregoriaanse kalender werd namelijk niet overal tegelijk ingevoerd.
De Juliaanse kalender werd door de Rooms-Katholieke Kerk in 1582 door de gregoriaanse kalender (onze huidige kalender) vervangen. De tien dagen achterstand werden ingelopen door op donderdag 4 oktober 1582, vrijdag 15 oktober te laten volgen.
In de rooms-katholieke landen Spanje, Portugal en Polen werd de gregoriaanse kalender direct zoals hierboven beschreven ingevoerd. Andere katholieke landen volgden binnen enkele jaren.
In veel protestantse gebieden werd de nieuwe kalender pas rond 1700 aanvaard.In de Nederlanden aanvaardden Holland, Zeeland en de zuidelijke gewesten vrijwel onmiddellijk de nieuwe kalender, maar de overige gewesten deden dit pas in 1700 of in 1701.
Uitzonderingen waren er wel:
- Met Groningens Ontzet of het Gronings Ontzet wordt gevierd dat de stad Groningen in het rampjaar 1672 het beleg door Bernhard von Galen, bisschop van Münster had doorstaan.
Op 17 augustus van dat jaar (28 augustus volgens de gregoriaanse kalender), en na een beleg van amper een maand gaf de bisschop zijn troepen opdracht zich terug te trekken.
Het feest wordt vanaf 1700, na de invoering van de gregoriaanse kalender, op 28 augustus gevierd. - De invoering van de gregoriaanse kalender in het revolutionaire Rusland in 1918 had een vreemde bijwerking. Het verschil tussen beide kalenders was intussen tot 13 dagen opgelopen, zodat op 31 januari onmiddellijk 14 februari volgde. Drie maanden eerder, op 25 oktober 1917 (juliaans), had de Oktoberrevolutie plaatsgevonden. De eerste herdenking van die revolutie, uiteraard 365 dagen later, viel niet meer in oktober, maar op 7 november.
- De Inname van Den Briel vond plaats op 1 april 1572 (volgens de Juliaanse kalender), waarbij de watergeuzen het stadje Den Briel, thans Brielle, veroverden op het aldaar gelegerde koninklijke Spaanse garnizoen. Het feest wordt na de invoering van de Gregoriaanse kalender nog altijd op 1 april gevierd.
- De Franse revolutionaire kalender (ook wel republikeinse of jakobijnse kalender) was een stelsel van tijdmeting dat van 1793 tot 1806 in gebruik was in het revolutionaire Frankrijk. De kalender verving de (christelijke) gregoriaanse kalender en verdeelde het jaar in twaalf maanden van elk drie décades, tiendaagse weken. In de uiteindelijke versie van de kalender begon de jaartelling op 22 september 1792, de stichtingsdatum van de Eerste Franse Republiek.
Een jaar na invoering van de kalender werd ook een nieuwe, decimale dagindeling voorgesteld, waarin een etmaal bestond uit tien uren van elk honderd minuten, die weer verdeeld waren in honderd seconden elk.
De week (bijbels van oorsprong) werd vervangen door de decade, een periode van 10 dagen; drie decades vormden één maand. Dat betekende dat er nog maar een op tien dagen vrij was in plaats van een op zeven, een ontwikkeling die paste in een langere trend van afschaffing van vrije dagen. De weekdagen (zondag, maandag, enz) werden vervangen door tien namen die gebaseerd waren op de telwoorden in het Latijn:
1. Primidi
2. Duodi
3. Tridi
4. Quartidi
5. Quintidi
6. Sextidi
7. Septidi
8. Octidi
9. Nonidi
10. Decadi, een vrije dag die de zondag moest vervangen.
De maanden en jaren:
Maand↓ Jaar→ | I | II | III | IV | V | VI | VII | VIII | IX | X | XI | XII | XIII | XIV | |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Herfst | |||||||||||||||
Vendémiaire – Wijnmaand | 22 | 22 | 22 | 23 | 22 | 22 | 22 | 23 | 23 | 23 | 23 | 24 | 23 | 23 | september |
Brumaire – Mistmaand | 22 | 22 | 22 | 23 | 22 | 22 | 22 | 23 | 23 | 23 | 23 | 24 | 23 | 23 | oktober |
Frimaire – Koudemaand | 21 | 21 | 21 | 22 | 21 | 21 | 21 | 22 | 22 | 22 | 22 | 23 | 22 | 22 | november |
Winter | |||||||||||||||
Nivôse – Sneeuwmaand | 21 | 21 | 21 | 22 | 21 | 21 | 21 | 22 | 22 | 22 | 22 | 23 | 22 | 22 | december |
Pluviôse – Regenmaand | 20 | 20 | 20 | 21 | 20 | 20 | 20 | 21 | 21 | 21 | 21 | 22 | 21 | 21 | januari |
Ventôse – Windmaand | 19 | 19 | 19 | 20 | 19 | 19 | 19 | 19 | 20 | 20 | 20 | 21 | 20 | 20 | februari |
Lente | |||||||||||||||
Germinal – Kiemmaand | 21 | 21 | 21 | 21 | 21 | 21 | 21 | 22 | 22 | 22 | 22 | 23 | 22 | 22 | maart |
Floréal – Bloeimaand | 20 | 20 | 20 | 20 | 20 | 20 | 20 | 21 | 21 | 21 | 21 | 22 | 21 | 21 | april |
Prairial – Weidemaand | 20 | 20 | 20 | 20 | 20 | 20 | 20 | 21 | 21 | 21 | 21 | 22 | 21 | 21 | mei |
Zomer | |||||||||||||||
Messidor – Oogstmaand | 19 | 19 | 19 | 19 | 19 | 19 | 19 | 20 | 20 | 20 | 20 | 20 | 20 | 20 | juni |
Thermidor – Hittemaand | 19 | 19 | 19 | 19 | 19 | 19 | 19 | 20 | 20 | 20 | 20 | 20 | 20 | 20 | juli |
Fructidor – Fruitmaand | 18 | 18 | 18 | 18 | 18 | 18 | 18 | 19 | 19 | 19 | 19 | 19 | 19 | 19 | augustus |
De vijf of zes aanvullende dagen aan het eind van het jaar noemt men de sansculottiden: | |||||||||||||||
17 | 17 | 17 | 17 | 17 | 17 | 17 | 18 | 18 | 18 | 18 | 18 | 18 | 18 | september |
Op 10 Nivôse van het jaar XIV (31 december 1805) werd het systeem afgeschaft. Op 1 januari 1806 ging men opnieuw over op de gregoriaanse kalender.
Bronnen: o.a. Wikipedia – kalender