‘s-Hertogenbosch, officieus Den Bosch genoemd, is een stad en de hoofdplaats van de Nederlandse gemeente ‘s-Hertogenbosch. Daarnaast is het de hoofdstad van de provincie Noord-Brabant, waarvan het met een bevolking van 110.790 (2019) naar inwonertal de vierde stad is (na Eindhoven, Tilburg en Breda). De hele gemeente telt zo’n 154.205 inwoners. De stad is een voormalige garnizoensstad en verder de zetel van het bisdom ‘s-Hertogenbosch.

De naam Den Bosch is ouder dan de officiële naam ‘s-Hertogenbosch.
In veel andere talen wordt ‘s-Hertogenbosch aangeduid met de vertaling daarvan: Bois-le-Duc in het Frans, Boscoducale in het Italiaans, Bolduque in het Spaans en Herzogenbusch in het Duits. De Latijnse naam is Silva Ducis of Buscum Ducis.
Het Genootschap ter bevordering van het gebruik van de naam ‘s-Hertogenbosch probeert het gebruik van de officiële naam – die op 1 januari 1996 bij wet is vastgelegd – te bevorderen.
Daarnaast heeft ‘s-Hertogenbosch bijnamen. In de carnavalstijd wordt de stad Oeteldonk genoemd. In de 80-jarige oorlog heette de stad Moerasdraak, vanwege de ligging tussen moerasgebieden.

De stad ‘s-Hertogenbosch is in de twaalfde eeuw vlak bij een bos van hertog Hendrik I van Brabant gesticht en kreeg stadsrechten tussen 1185 en 1196. Enige tijd daarvoor was het op grondgebied van Orthen ontstaan als een nederzetting van handelaren aan de samenloop van de Aa en de Dommel, die tegenwoordig samenkomen bij de Citadel in de stad. Het was de vierde stad van Hertogdom Brabant. De vroegste vermelding van ‘s-Hertogenbosch is in een document uit 1196. Het is een van de oudste steden van Nederland. In die tijd was het niet zo gebruikelijk dergelijke rechten expliciet vast te leggen en veel andere (nieuwe) steden in de Nederlanden namen het Bossche geschreven stadsrecht als voorbeeld.^[6]

In 1629 werd ‘s-Hertogenbosch na een beleg veroverd door Frederik Hendrik.

Van 13 april tot en met 17 mei 1809 maakte Lodewijk Napoleon een inspectiereis door het departement Noord-Brabant. Tijdens deze reis bezocht de koning ‘s-Hertogenbosch. Tijdens zijn bezoek toonde de koning veel belangstelling voor de infrastructuur, armenzorg, de kerken, cultuur en de nijverheid.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd de stad in oktober 1944 door geallieerde troepen bevrijd. nadat de stad bij de opmars van de grondtroepen vanuit het zuiden bij Operatie Market Garden in september 1944 was genegeerd, toen daarbij wel Eindhoven en Nijmegen en daar tussen gelegen gebieden op de route naar Arnhem werden bevrijd.

In november 2013 werd bij werkzaamheden in een parkeergarage een Neanderthalernederzetting ontdekt die gedateerd wordt tussen 40.000 en 70.000 jaar voor Christus. Wat nu Noord-Brabant is, was toen een kale zandige vlakte, een toendra. Er heerste toen de Würm-ijstijd.

‘s-Hertogenbosch ligt op het punt waar de Aa, de Dommel en de Zuid-Willemsvaart samenkomen en de Dieze vormen. Samen met de stadsdelen, wijken en gehuchten Bokhoven, Deuteren, Dieskant, Empel, Engelen, Gewande, Heeseind, Hintham, Kruisstraat, Maliskamp, Meerwijk, Nuland, Orthen, Oud-Empel, Rosmalen en Vinkel vormt het de gemeente ‘s-Hertogenbosch.

‘s-Hertogenbosch heeft via de A59 goede verbindingen met Oss, Nijmegen en Arnhem in het oosten en Waalwijk, Tilburg en Breda in het westen. De A2 verbindt de stad met Utrecht en Amsterdam in het noorden en Eindhoven en Maastricht in het zuiden. Via de N279 zijn onder meer Veghel en Helmond in het zuidoosten te bereiken. Ook de Randstad, het Duitse Ruhrgebied, Antwerpen en Maastricht zijn goed bereikbaar geworden. Deze laatste twee verbindingen stammen al uit de tijd van het Hertogdom Brabant.

In figuurlijke zin is de stad een rooms-katholiek bolwerk, waarvan ook vandaag de dag nog alle kenmerken in de kunst en de kerken terug te vinden zijn. De Sint-Janskathedraal, het hoogtepunt van de late Brabantse gotiek is een van de meest karakteristieke gebouwen van de stad. Het is een kerkgebouw met de titel van kathedraal omdat het de zetel is van de bisschop van ‘s-Hertogenbosch. Het is de grootste kathedraal van Nederland. In de Sint-Jan staat het genadebeeld van Onze Lieve Vrouwe van ‘s-Hertogenbosch (de Zoete Moeder). Er zijn diverse schilderijen te bezichtigen, waaronder van Theodoor van Thulden, Thomas Willeboirts Bosschaert en Abraham Bloemaert. Gecertificeerde torengidsen nemen toeristen mee in de klokkentoren om te genieten van het uitzicht over de stad. ^[7] Vlak naast de Sint-Janskathedraal is ‘Museum De Bouwloods’ te bezoeken. Een museum wat gericht is op de restauratiewerkzaamheden aan de Sint Jan.

Het historisch stadscentrum van ‘s-Hertogenbosch is een van de oudste en meest complete van Nederland.
Er zijn honderden rijksmonumenten in de stad, die de moeite waar zijn. ‘s-Hertogenbosch telt honderden rijksmonumenten, gemeentelijke monumenten en drie beschermde stadsgezichten:

• Rijksbeschermd gezicht ‘s-Hertogenbosch
• Rijksbeschermd gezicht ‘s-Hertogenbosch – De Muntel
• Rijksbeschermd gezicht ‘s-Hertogenbosch Uitbreiding

De Vestingwerken van ‘s-Hertogenbosch zijn een reeks van versterkingen van de stad die vanaf de twaalfde eeuw tot aan het eind van de negentiende eeuw dienst hebben gedaan. De meeste vestingwerken zijn na 1874 afgebroken nadat het wetsvoorstel van August Willem Philip Weitzel werd aangenomen. Door de Vestingwet mochten steden als ‘s-Hertogenbosch de vestingwerken afbreken. De stad was hier in 1890 mee klaar.

De binnenstad van ‘s-Hertogenbosch is het grootste omwalde gebied van het land. Uniek voor een grote stad is de situatie tussen ‘s-Hertogenbosch en Vught: daar grenst het buitengebied, natuurgebied “Het Bossche Broek“, pal aan de oorspronkelijke middeleeuwse stadswal. Aan de stadswallen wordt gewerkt om die volledig in de oorspronkelijke zichtbare staat terug te krijgen. De stad werd hiervoor verkozen tot Europese vestingstad van het jaar 2005.

De stadswallen zijn verbonden met de historische bastions (ook wel bolwerken). Diverse bastions zijn hersteld of op een innovatieve wijze geïntegreerd in de stad.

• Het Bolwerk Sint Jan in bestaat uit een gebouw dat in de stadswal verdwijnt met daarboven een dakpark. Het gebouw is ontwikkeld als bezoekerscentra, maar is al een attractie op zich, het staat vol van cultuur en historie.
• Bastionder laat de ondergrondse restanten van Bastion Oranje zien. Hier is tevens een informatiecentrum gevestigd.
• Bastion Maria is naar aanleiding van het ontwikkelingsplan ‘Versterkt Den Bosch’ in 2008 gereconstrueerd.
• Bastion Vught is geroemd doordat het leger van Frederik Hendrik hier de stad binnendrong. Er is een informatief plakkaat op Bastion Vught geplaatst.
• Bastion Baselaar is geroemd door het Frans massagraf. De Fransen belegerden ‘s-Hertogenbosch in 1794 en 1795.
• Bastion Sint-Anthonie raakte gedurende de belegering van de stad door prins Maurits in 1601 ernstig beschadigd. Het is gerestaureerd in 2007. Op het Bastion zijn enkele kanonnen te bezichtigen. ^[10]

In de 17e eeuw zijn er ook vestingswerken en verwante gebouwen bijgebouwd. De Citadel, Fort Orthen en het Bossche Kruithuis zijn hier voorbeelden van. Het Kruithuis wordt in 2020 omgebouwd Vesting- en Watermuseum. De opening van het museum wordt verwacht in 2022.

Een andere attractie die verbonden is aan de vestingswerken, is de in 1996 volledig gerestaureerde Binnendieze, waar verschillende rondvaarten de gelegenheid bieden de stad ondergronds te bewonderen. Er bestaan drie rondvaarttrajecten in het systeem van de Vughterstroom. Hunne Majesteiten Beatrix, Koningin der Nederlanden, en Albert, Koning der Belgen gingen in 1999 gezamenlijk hierin voor.

Moderne architectuur is zoveel mogelijk gescheiden van de historische binnenstad. Het Paleiskwartier is in ‘s-Hertogenbosch een voorbeeld van een moderne wijk. Aan het eind van de 20e eeuw en het begin van de 21e eeuw is deze wijk ontwikkeld en gebouwd. Herkenningspunten zijn o.a. de Paleisbrug, De Hofvijver, de Jeronimus Bosch toren en de Armada-gebouwen. De Armada-gebouwen bestaan een reeks gebouwen in de vorm van de Spaanse oorlogsschepen ‘Armada’.

De bolwoningen van Dries Kreijkamp worden ook als moderne architectuur beschouwd. Deze bolwoningen zijn echter al eind jaren 70 ontwerpen als onderdeel van het project ‘ experimenteel bouwen’, vergelijkbaar met de kubuswoningen van Helmond en Rotterdam.

Het industriële erfgoed is met name in De Tramkade terug te vinden. De wijk is rijk aan graffitikunst en culturele faciliteiten. Veel van het erfgoed heeft een nieuwe invulling gekregen. De Gruyter Fabriek is nu kantoorpand voor startups, Het W2 Poppodium is gehuisvest in voormalige sigarenfabriek. In de voormalige Verkadefabriek is een cultureel centrum en een theater ondergebracht. In de Mengvoederfabriek zijn diverse nieuwe bedrijven gevestigd. Het gebouw is een van de herkenningspunten van de wijk. Hier worden diverse festivals georganiseerd, waaronder “Kings of Colors 

Het Museumkwartier in de binnenstad is een museumcomplex dat Het Noordbrabants Museum en het Design Museum Den Bosch omslaat. Tussen de verschillende 18e tot 21e eeuwse gebouwen van het complex is een beeldentuin gelegen. In mei 2013 werd het Museumkwartier officieel geopend door prinses Beatrix.

Onder de titel Jheronimus Bosch 500 organiseerde ‘s-Hertogenbosch in 2016 verschillende manifestaties ter gelegenheid van het 500e sterfjaar van de schilder Jheronimus Bosch.
Musea in ‘s-Hertogenbosch:

• Bossche Prentenmuseum
• Zwanenbroedershuis
• Museum De Bouwloods
• Informatiecentrum Bastionder
• Museum Slager
• Noordbrabants Museum (onderdeel van het Museumkwartier)
• Het Oeteldonks Gemintemuzejum
• Design Museum Den Bosch (onderdeel van het Museumkwartier)
• Jheronimus Bosch Art Center

In ‘s-Hertogenbosch zijn vier openbare archiefdiensten gevestigd:

• Stadsarchief gemeente ‘s-Hertogenbosch
• SBDenBosch
• Brabants Historisch Informatie Centrum (BHIC)
• Archief Bisdom ‘s-Hertogenbosch

Een lokale lekkernij, verbonden met de naam ‘s-Hertogenbosch, maar ook bekend buiten de stad, is de Bossche bol.
De Bossche bol of sjekladebol (chocoladebol) is een gebakspecialiteit uit ‘s-Hertogenbosch die wordt gebakken van soezenbeslag, gedoopt in gesmolten pure chocolade en daarna gevuld met slagroom. Bossche bollen hebben een diameter van ongeveer 12 cm en zijn daarmee grote gebakjes.

De Bossche koek is een plaatselijke specialiteit, een eeuwenoude variatie op de peperkoek of ontbijtkoek. Het is een van de oudste nog steeds gemaakte bakproducten. Al rond vijf eeuwen geleden werd Bossche koek opgediend voor een feestelijk eten van Lieve Vrouwe Broederschap in Den Bosch.

Het wapen van ‘s-Hertogenbosch is het officiële herkenningsteken van de gemeente ‘s-Hertogenbosch. Het wapen stamt al uit de middeleeuwen. In een beeld geeft het de geschiedenis van de gemeente van de twaalfde tot de zeventiende eeuw weer. Het wapen is zowel het wapen van de gemeente, als van de stad ‘s-Hertogenbosch.

De stad ‘s-Hertogenbosch is in de twaalfde eeuw vlak bij een bos van hertog Hendrik I van Brabant gesticht en kreeg stadsrechten tussen 1185 en 1196.

De boom verwijst naar het bos waar gemeente en stad hun naam aan danken. Vroeger waren het één grote boom en twee kleinere bomen. Tegenwoordig is het er nog maar één. In de veertiende eeuw is het wapen van het hertogdom Brabant dat gevoerd werd door de hertogen uit het Brabants-Limburgse huis erbij gezet. Deze voerden het wapen, zoals dat heet, gevierendeeld met de Limburgse leeuw. Het bestaat dus uit vier leeuwen, linksboven en rechtsonder de Brabantse leeuw en rechtsboven en linksonder de Limburgse leeuw. Op meer Noord-Brabantse gemeentewapens is hetzelfde wapen met deze vier leeuwen te vinden, bijvoorbeeld bij het wapen van Veldhoven en het wapen van Waalwijk.

De Habsburgse adelaar werd tussen 1515 en 1519 aan het wapen toegevoegd. De kroon van de hertog en de twee mannen aan weerszijden van het schild werden voor het eerst afgebeeld in 1670. Dit was op de voorgevel van het Stadhuis.

Wapen van 1817
In 1817 werd besloten, dat dit geheel als het wapen moest worden beschouwd. Er is op 16 juli 1817 door de Hoge Raad van Adel een wapen vastgesteld, echter zonder beschrijving. De beschrijving zou kunnen luiden:

“Van sabel beladen met een boom van goud met een gevierendeeld vrijkwartier : 1 en 4 van sabel beladen met een leeuw van goud, getongd en genageld van keel, 2 en 3 in goud een leeuw van keel; een schildhoofd van goud beladen met een uitkomende dubbele adelaar van sabel, dragende voor de borst een schild van keel met een dwarsbalk van zilver. Het schild gedekt met een gouden kroon van 5 bladeren en ter weerszijden gehouden door een wildeman van natuurlijke kleur, omkranst en omgord van sinopel, dragende een knots over de schouder.”

Op 8 maart 1978 is het uiterlijk van het wapen officieel bevestigd, waarbij onder andere de kroon een ander uiterlijk kreeg. De beschrijving luidde:
“”In sabel een boom van goud; een gevierendeeld vrijkwartier; a en d in sabel een leeuw van goud, getongd en genageld van keel; b en c in zilver een dubbelstaartige leeuw van keel, getongd en genageld van goud; een schildhoofd van goud met een uitkomende dubbele adelaar van sabel, hebbende op de borst een schild van keel met een dwarsbalk van zilver. Het schild gedekt met een gouden kroon van 3 bladeren, 2 parels en een purperen muts en gehouden door 2 wildemannen, omkranst en omgord met loof, houdende een knots in de buitenste hand, alles van natuurlijke kleur.””

In 1996 werden de gemeente ‘s-Hertogenbosch en Rosmalen samengevoegd. Er moest een nieuw wapen komen. Besloten werd om het wapen van de gemeente ‘s-Hertogenbosch te handhaven. Alleen de oude kroon van 1817 werd teruggeplaatst. Het nieuwe wapen werd op 25 juni 1999 bij Koninklijk Besluit toegekend.

 

In de Franse tijd kreeg ‘s-Hertogenbosch een wapen met het vrijkwartier dat hoorde bij een stad der tweede klasse.

 

 

 

 

Uit:

• Wikipedia – ‘s-Hertogenbosch

• Wikipedia – Wapen van ‘s-Hertogenbosch

Meer informatie over ‘s-Hertogenbosch:

• Lijst van rijksmonumenten in ‘s-Hertogenbosch (gemeente)

• Lijst van gemeentelijke monumenten in ‘s-Hertogenbosch (gemeente)

• Lijst van beelden in ‘s-Hertogenbosch

• Dat gaat naar Den Bosch toe

• Website Gemeente ‘s-Hertogenbosch

• Bossche Encyclopedie

Voorouders uit ‘s-Hertogenbosch:

• Geerlich Arendsz de Booij
  Geboren circa 1636 te ‘s-Hertogenbosch. Overleden op  4 september 1699 te ‘s-Hertogenbosch. Zoon van Aernt Aerntsz de Booij en Anneken Kreijvangers.
  Hij is op 9 juli 1661 te ‘s-Hertogenbosch getrouwd met Marijke de Cruijff. Geboren in 1633 te Wijk bij Duurstede, overleden  in 1706. Dochter van Cornelis de Cruijff.

Terug naar:

Dorpen en Steden