Wapenboeken

van Gelre en Beyeren

Een wapenboek is een boek of codex in handschrift of druk waarin heraldische wapens worden afgebeeld en/of beschreven al dan niet uitgebreid met literaire teksten.
Wapenboeken waren tijdens de late middeleeuwen een hulpmiddel om iemands identiteit vast te stellen en de afkomst na te gaan. Daarbij waren zij een ijkpunt voor het wapenrecht. Het ging om een werkinstrument van de herauten. De staat van de bladen met soms verlies van afzonderlijke folia wijzen daarop. Tijdens het ancien régime was het ook een middel om gepaste belastingen te heffen. Het wapenboek is omwille van het feit dat veel oorspronkelijke wapens verdwenen zijn nu een belangrijke secundaire bron om wapens te identificeren. Wapenboeken beschouwt men nu als vaak unieke werkstukken met een hoge kunstzinnige waarde.

Twee belangrijke wapenboeken met een kunstzinnige waarde zijn:

  • Wapenboek Gelre van de hand van de heraut Gelre (Claes Heynensz).
  • Wapenboek Beyeren (Claes Heynensz).

Wapenboek Heraut van Gelre – Gelderse wapens         Afbeelding: Wikipedia

Het Wapenboek Gelre (1395-1402) is een heraldisch ambtsboek met een verzameling van ruim 1700 getekende Europese heraldische wapens van de hand van Claes Heynensz, bekend als heraut Gelre. Het handschrift heeft een belangrijke cultuurhistorische en heraldische waarde en is internationaal bekend. Het is bekend als Codex Gelre, in het Frans als L’Armorial du héraut Gelre, en in het Duits als Wappenbuch Gelre.
De Codex Gelre bestaat zowel inhoudelijk als codicologisch, uit twee delen: het eigenlijke wapenboekgedeelte van ca 2000 wapens en de achteraf door de heraut Gelre, later voor het wapenboekgedeelte toegevoegde tekstverzameling van 16 gedichten (Van de ever, De slag bij Stavoren, Kroniek van de hertogen van Brabant, Kroniek van de graven van Holland en lofdichten op 12 ridders).

Een heraut kon, op basis van de gevoerde wapens en helmtekens, zijn heer vertellen welke ridders aan een toernooi of veldslag deelnamen. Claes Heynensz verzamelde de heraldische kennis die hij nodig had in het Wapenboek Gelre.
Het handschrift bestaat uit 161 folio’s, gebundeld in 6 delen. Telkens staat het wapen van de belangrijkste vorst, te beginnen met de paus en de keizer, voorop met een grotere afbeelding en deze wordt gevolgd door zijn ridders in volgorde van belang.

Het Wapenboek Gelre is van grote cultuurhistorische waarde en bevindt zich in de Koninklijke Bibliotheek van België.
Het is in zijn geheel gedigitaliseerd en voor iedereen is er de mogelijkheid om het online door te bladeren.

 

Na het Wapenboek Gelre vervaardigde Claes Heynensz het Wapenboek Beyeren.

Wapenboek Heraut van Beyeren                                      Afbeelding: Wikipedia

Het Wapenboek Beyeren is een middeleeuws handschrift met 1096 ingekleurde wapenschilden, met bijschriften in het Middelnederlands.
Het wordt bewaard in de Koninklijke Bibliotheek (KB) in Den Haag.
Het handschrift is ontstaan aan het Hollandse hof en werd voltooid op 23 juni 1405 door heraut Beyeren, voorheen Gelre, wapenkoning van de Ruwieren. De eigennaam van heraut Beyeren was Claes Heynensz.
Hij was als Wapenkoning der Ruwieren (dat is wapenkoning in het rivierengebied) verantwoordelijk voor alle herauten.

Het boek is samengesteld uit vier series wapenschilden en een serie van ‘Drie Besten’. Het telt 62 folia. De band dateert uit 1581, toen de katernen in een verkeerde volgorde zijn ingebonden. Uit de samenstelling blijkt een Hollandse oriëntatie, met name uit de serie Kruine, de krijgstocht tegen de Friezen (1396), en de serie van het beleg van Gorinchem (1402). Het wordt getypeerd als een gelegenheidswapenboek met een historiografisch karakter, hoewel het naast de bijschriften geen literaire teksten bevat.

Claes Heinensoon verzamelde de heraldische kennis die hij nodig had voor het wapenboek uit oudere bronnen, behalve voor het beleg van Gorinchem dat hij zelf heeft opgesteld.
Zie hier de wapens die Claes Heynensz heeft verzameld.

Claes Heynensoon als Heraut Gelre in zijn Wapenboek Gelre.   Zijn zilveren gelaat is helaas geoxideerd en daardoor onherkenbaar. Afbeelding wordt toegekend aan Herman Maelwael (± 1394).               Afbeelding: Wikipedia

Claes Heynensz
Geboren circa 1345, overleden in 1414.
Hij is bekend als heraut Gelre en als heraut Beyeren. De namen Gelre en Beyeren zijn territoriale ambtsnamen. In 1988 werd het sluitende bewijs geleverd dat heraut Gelre en heraut Beyeren dezelfde persoon betreft.

Een heraut was in de Europese middeleeuwen een in een tabberd geklede functionaris, voortgekomen uit groepen artiesten die met de ridders naar toernooien trokken. Herauten waren ongewapend en onschendbaar en genoten daarbij vrijstelling van belastingen. Gekleed in een herkenbare tabberd deden zij dienst als boodschapper van hun heer.
Herauten waren verantwoordelijk voor de organisatie van toernooien. Vanaf het begin van de 13e eeuw kondigden zij de deelnemers ervan aan en verklaarden de wapens als boodschapper en ceremoniemeester. Een belangrijk deel van dat proces was het bekendmaken van de identiteit van de deelnemers.

 

Claes Heynenzoon, in een moderne bewerking (© Wappenwiki)

Van Claes Heynensz zijn zes autografen bewaard gebleven. Het Wapenboek Gelre, het Haagsche handschrift, het Wapenboek Beyeren, het Kladblok, de Hollandsche cronike en het Gotha fragment. Daarnaast zijn vele kopie-handschriften bewaard gebleven. Zijn werk is internationaal bekend. Hij was de eerste die in de Lage Landen de nieuwe traditie van heraldisch-historische geschriften introduceerde door zijn kronieken te verluchten met heraldische miniaturen. In zijn Haagsche handschrift kent hij de afgebeelde wapens een tekststructurende en betekenisvormende functie toe. Daarmee heeft hij een unieke positie in de Nederlandse literatuurgeschiedenis verworven.
Claes Heynensz werkte zich op van bode naar heraut en via heraut-literator tot wapenkoning-geschiedschrijver.
Een wapenkoning, ook wel koning van wapenen is een heraut en staat in de hiërarchie van de herauten boven de heraut en de persevant (leerling-heraut). De wapenkoning onderscheidt zich van de herauten omdat hij, behalve de tabberd van zijn meester of land, een kroon draagt.

Uit:
Link:

Terug naar:

Geschiedenis & Genealogie

  facebook        

© 21 december 2020, laatst bijgewerkt op 13 juli 2022